Η άδοξη εκστρατεία στην Ουκρανία του 1919

Η ελληνική συμμετοχή στην επιχείρηση ανατροπής των μπολσεβίκων το 1919 όπως την κατέγραψε ο στρατιωτικός γιατρός Νικόλαος Σμπαρούνης

Είναι ελάχιστα γνωστό, γιατί δεν αποτελεί στιγμή δόξας για την Ελλάδα και άρα η επίσημη Ιστορία το υποβαθμίζει, ότι το 1919, δηλαδή πριν από 95 χρόνια, ο ελληνικός στρατός εκστράτευσε μαζί με γαλλικά και άλλα στρατεύματα στη Ρωσία για να συμβάλει στην ανατροπή των μπολσεβίκων, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Συνολικά 15 χώρες συμμετείχαν στο εκστρατευτικό σώμα που εισέβαλε στη Ρωσία. Τότε η ελληνική στρατιωτική αποστολή δεν είχε υποβοηθητικό ρόλο, όπως συνέβη με την πιο πρόσφατη συμμετοχή της Ελλάδας σε διεθνείς παρεμβάσεις στη Μέση Ανατολή μετά το 1990.

Στο πλαίσιο της πολιτικής της «Μεγάλης Ιδέας», κρίθηκε ότι η Ελλάδα θα εξυπηρετούσε τα δικά της μεταγενέστερα σχέδια στη Μικρά Ασία, εφόσον συμμετείχε δυναμικά στην κατά κύριο λόγο γαλλική πρωτοβουλία εισβολής στη Ρωσία. Ετσι το πρώτο πεντάμηνο του 1919 περισσότεροι από 23.000 Ελληνες πολέμησαν εναντίον των μπολσεβίκων στην Ουκρανία, που τότε ανήκε στη Ρωσία. Τα ελληνικά και τα υπόλοιπα συμμαχικά στρατεύματα ηττήθηκαν κατά κράτος, με μεγάλες απώλειες. Ο γιατρός Νικόλαος Σμπαρούνης (1888-1966), γνωστός στους παλιούς Αθηναίους λόγω της «Κλινικής Σμπαρούνη» που ίδρυσε ο ίδιος το 1941, υπηρετούσε τότε στον στρατό ως επίατρος και κρατούσε προσωπικό ημερολόγιο της ελληνικής εκστρατείας.

Πατριωτικός επαγγελματισμός
Συνοδευόμενο από την πολύ κατατοπιστική εισαγωγή της Ιωάννας Παπαθανασίου, το ημερολόγιο περιλαμβάνει καταγραφές από την ημέρα που το πλοίο στο οποίο επιβαίνει ο Σμπαρούνης ξεκινά για την Οδησσό ως την ημέρα κατά την οποία, μετά την ήττα, ο ίδιος επιβιβάζεται στο πλοίο της επιστροφής. Στις ημερολογιακές καταγραφές του ο Σμπαρούνης, παρότι ο ίδιος μάλλον ήταν βενιζελικός, δεν αναφέρεται καθόλου στην τότε κοχλάζουσα διαμάχη βενιζελικών – αντιβενιζελικών ούτε σχολιάζει την απόφαση της κυβέρνησης Βενιζέλου να εμπλέξει την Ελλάδα σε τέταρτο πόλεμο, μετά τους δύο Βαλκανικούς και τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, σε διάστημα μικρότερο της δεκαετίας. Σημειώνει αριθμούς κλινών, ώρες άφιξης και αναχώρησης, συναντήσεις με συναδέλφους του στρατιωτικούς γιατρούς. Δεν κρίνει ούτε επικρίνει τίποτε και κανέναν, ακόμα και όταν είναι προφανές, με βάση τον αυξανόμενο αριθμό εισαγωγών στο στρατιωτικό νοσοκομείο, ότι η εκστρατεία κατά των μπολσεβίκων οδηγείται σε οικτρή αποτυχία.

Υπάρχει ωστόσο στην αρχή του ημερολογίου, όταν ο συγγραφέας είναι εν πλω προς την Οδησσό, μια διαφαινόμενη αισιοδοξία, στηριγμένη στην πολεμική εμπειρία του ελληνικού στρατού και στην εικόνα της Ελλάδας ως περιφερειακής δύναμης η οποία συμμετέχει ως ισότιμος εταίρος σε συμμαχικές πρωτοβουλίες. Στο τέλος του ημερολογίου, παρά το συγκρατημένο ύφος των σημειώσεων του Σμπαρούνη, διακρίνει κανείς στο κείμενο μια υπόκωφη απορία για την αποτυχία της εκστρατείας στην Ουκρανία.
Εκτός από τις καταγραφές κάθε ημέρας, η Παπαθανασίου έχει συλλέξει ημερήσιες διαταγές που εξέδιδε ο Σμπαρούνης ως διοικητής στρατιωτικού νοσοκομείου, εκτενείς αναφορές του προς προϊσταμένους του και έναν επικήδειο λόγο του σε κηδεία έλληνα στρατιώτη στην Οδησσό. Αυτές οι ομιλίες του Σμπαρούνη έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τις ημερολογιακές σημειώσεις του. Μέριμνά του, όταν απευθύνεται στους στρατιώτες, είναι να πείσει ότι η συμμετοχή των Ελλήνων στην εκστρατεία δεν παρακινείται από διάθεση παλινόρθωσης του τσάρου ούτε επιθετικότητα κατά των Ρώσων, αλλά από την εκτίμηση ότι μετά το 1917 την επανάσταση των μπολσεβίκων διαδέχθηκε η αναρχία. Σκεπτόμενος ότι ίσως αυτό ήταν ελάχιστα πειστικό επιχείρημα, ο Σμπαρούνης προσθέτει πως «η εκστρατεία μέλλει να… συντελέσει σπουδαίως εις την πραγματοποίησιν των εθνικών μας ιδεωδών». Σε τουλάχιστον δύο ομιλίες του ο Σμπαρούνης προσπαθεί να εμπνεύσει τους ακροατές του θυμίζοντάς τους ότι απώτερος σκοπός ήταν να συνεχιστεί και να ολοκληρωθεί η λειτουργία στην Αγια-Σοφιά, η οποία διακόπηκε κατά την άλωση της Πόλης το 1453.

Η Μεγάλη Ιδέα
Για ικανούς επαγγελματίες σαν τον Σμπαρούνη οι πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα φαίνεται ότι ήταν μια δυσανάγνωστη εποχή. Εμφορούμενοι από τον εθνικισμό της Μεγάλης Ιδέας, πολλοί αξιωματικοί, διπλωμάτες και άλλοι κρατικοί αξιωματούχοι της εποχής διάβαζαν την ταχύτατα μεταβαλλόμενη πραγματικότητα εκείνης της περιόδου μέσα από ένα αρκετά αντιφατικό ερμηνευτικό πλαίσιο. Το ερμηνευτικό πλαίσιο του Σμπαρούνη αποτελούνταν από την πίστη προς την πατρίδα, τις προδιαγραφές του επαγγέλματος (του αξιωματικού και στρατιωτικού γιατρού) και την υπακοή στην ιεραρχία. Τα πράγματα περιπλέκονταν και οι αντιφάσεις της ανάγνωσης των εξελίξεων έβγαιναν στην επιφάνεια όταν ο επαγγελματισμός του Σμπαρούνη δεν αρκούσε για να αντιμετωπιστεί μια απροσδόκητη κατάσταση, όπως π.χ. η υποχώρηση από την Οδησσό με βιαστική διακομιδή τραυματιών και εγκατάλειψη νοσοκομειακού υλικού. Από αυτή την άποψη θα μπορούσε κανείς, προφανώς εκ των υστέρων, να θεωρήσει την απόφαση για συμμετοχή της Ελλάδας στην εκστρατεία στη Ρωσία ως προμήνυμα «μυρίων κακών», δηλαδή της καταστροφής που επακολούθησε λίγα χρόνια μετά στη Μικρά Ασία.

Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος

Νικόλαος Σμπαρούνης- Τρίκορφος
Ημερολόγιον της εις Ρωσσίαν εκστρατείας
Εισαγωγή, μεταγραφή κειμένου, επιμέλεια: Ιωάννα Παπαθανασίου. 
Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2013,

ΦΩΤΟ: Έλληνες στρατιώτες που συμμετείχαν στην εκστρατεία στην Ουκρανία

Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.